Am Mùn Dearg
'S e galar-cruidh a tha seo. Nuair a tha iad a' stealladh, bidh dath na fala a' tighinn a-mach san fhual aca. 'S ann às
an seo a thàinig an ainm am mùn dearg. 'S e galar na beinne ainm eile air, air sgàth 's gun robh (agus gu bheil) e buailteach
a bhith a' bualadh air crodh nuair a tha iad a-mach air a' mhòintich, gun duine timcheall a bhiodh a' faicinn toiseach nan
comharraidhean. Bha An Galar Dearg aca air cuideachd ann an cuid a dh'àiteachan. Seo galar eile a tha ga sgapadh
leis
a' ghartan -
Gartan dhen ghnè Ixodes ricinus
Seo an coltas a th' air biast dhen t-seòrsa às dèidh dhith bhith ga beathachadh fhèin air uachdar craiceann a'
bheathaich fad seachdain no dha. Tha làn a broinn aice - seall dè cho beag 's a tha an ceann agus na casan an coimeas ris a' bhrù!
Aig toiseach ghnothaichean, bidh na biastan (na mìltean dhiubh) gu math beag, agus iad a' feitheamh gu foighidneach air barr
an fheòir as t-samhradh - na casan-toisich aca air an sìneadh a-mach! - gus am bi beathach freagarrach a' dol seachad gun
fhiost'. Nuair a gheibh iad greim air a' bheathach - mart, caora, cù no cinne-daonnda! - thèid an ceann aca a-steach fon
chraiceann agus tòisichidh iad ri ithe leann a' chuirp.
Rabhadh: ann a bhith gan toirt air falbh far a' bheathaich (no far a' chuirp agad fhèin!) tha e cudromach gum bi
an ceann a' tighinn a-mach no gheibhear neasgaid bheag sa chraiceann.
Ma nì thu gliog air an dealbh-fala a tha seo (làimh chlì), chì thu an t-uabhas dhe na meanbh-bheathaich (no a' "ghrìd" ann
an Gàidhlig thraidiseanta) a tha ag adhbharachadh a' mhùin dheirg.
'S e Babesia divergens as ainm dhi, agus 's e protozoa (mo meanbh-bheathach air aon cheall) a th' ann.
Tha i a' tighinn beò ann am fuil a' bheathaich agus a' toirt ionnsaigh air na ceallan
dearga; leis an sin, tha dath nan ceallan dearga no haemoglobin a' tighinn a-mach sa mhùin. 'S ann air sgàth seo a
chanas iad "am mùn dearg" ris. Aig an fhìor thoiseach, ann am beathach aig nach eil dìon, sguiridh iad a dh'ithe air
sgàth fiabhras agus thig an tiormachadh orra. An uair sin, thèid iad an rathad eile - thig spùt orra. Fàsaidh iad
cion-falach le sgrios nan ceallan-fala dearg; aithneachar seo le bàinead (faic os ìosal), laigse, buille-chridhe
deannalach agus cion-anail. 'S ann a-nis a dh'fhàsas am fual aca dubh-dhearg. Caillidh iad an òrdan gu math luath air
sgàth cion-fala agus, ma thèid gu leòr dhe na ceallan dearga a mhilleadh, tuitidh am beathach, thèid i na sìneadh
agus thig am bàs gu math obann. Bho na ciad chomharraidhean gus an tig an fhìor chàs, dh'fhaodadh dà gu còig làithean
a bhith ann.
Droch chion-fala ...
Dèan gliog air an dealbh beag seo (os àrd) agus chi thu gu bheil am mart a tha seo gu math cion-falach. Tha còir aig
lìnigeadh nan rosg a bhith fìor phionc - "coltach ri feòil bradain". Ach sa bheathach seo, cha mhòr nach
eil iad bàn.
Seo an àite as fheàrr a bhith a' sireadh comharraidhean cion-fala ann an crodh.
Tha na meanbh-bhiastan a tha seo comasach air tighinn beò am broinn a' ghartain cuideachd, agus 's ann nuair a tha an
gartan ga bheathachadh fhèin a thèid B. divergens a-steach do dh'fhuil a' bheathaich.
'S e galar bàsmhor a tha seo do bheathaichean a tha air ùr-thighinn dhan a' Ghàidhealtachd; chan eil dìon aca na
aghaidh,
air sgàth 'a nach do thachair iad a-riamh ri B. divergens ann an, can, Ròs an Ear (far nach eil an gartan idir cho pailt 's
a tha e air an taobh an iar). Agus dh'fhaodadh e a bhith gu math doirbh a leigheas. Air an làimh eile, tha tòmhas math de
dhìon aig beathaichean a chaidh a bhreith agus a thogail san sgìre, ged a tha na meanbh-bhiastan san fhuil aca.
Bha eagal mòr air na seann Gàidheil ron mhùn dhearg ...
Bha aig a' bhuachaille ri fual na bà tinne a ghlacadh na làmhan, agus an uair sin bha aige/aice ri
am fual dearg a
thilgeil ann an uisge fìor-ghlan ruith. Bhiodh esan/ise an uair sin ag aithris:
Eòlas a' Bhun Deirg [sic]
-
An ainm Athar caoimh,
An ainm Mic na caoidh,
An ainm Spioraid Naoimh. Amen.
Muir mòr, muir ruadh,
Neart mara, neart cuain,
Naoi tobraiche Mhic-a-Lìr,
Cobhair ort a shil,
Casg a chur air d-fhuil,
Ruith a chur air d-fhual ... [ainm a' bheathaich].
- Carmina Gadelica
Leigheas air a shon an-diugh...
Thèid droga làidir air a bheil imidocarb a chleachdadh an-diugh, le ann-stealladh. Tha e gu math trom air a' bheathaich
fad 's a tha e a' tòiseachadh ri obair, agus chan eil e ceadaichte do neach nach eil na bheat a thoirt do bheathach. Ach
tha e gu math èifeachdach, ma thòisichear ann an deagh àm leis.
Cuideachd, dh'fhaodadh leasachadh-fala a bhith gu math cuideachail dhan fheadhainn as miosa air a bheil cion-fala
a bhualadh; dhèanadh e an diofar eadar beatha agus bàs, ged nach eilear gan cur an gnìomh gu tric gu ruige seo.
