Seaghán Bán 'ac Meanman.
Is le Cnuasach Bhéaloideas Éireann an pioctúir seo.
LA1249.1
Teideal: Story: An dá Mhurchadh agus na Cait Fhiadhaine
This sound file is the property of the Royal
Irish Academy, Dublin.
Ar a scríobhadh ón phláta:
Tá dath gorm ar théacs a bhfuil mé éigcinnte de.
Tá dath donn ar théacs ar díol suime é i dtaca
leis an chanamhaint de.
Bhí Murchadh Mór agus Murchadh Beag an-ghaolmhar dá chéile, agus
bhí an bheirt i n-a gcomhnuidhe ins a' teach amháin. Bhí Murchadh Mór
'n-a phánaidhe mhór láidir, agus choinnigheadh sé Murchadh Beag i
gcomhnuidhe faoi n-a smacht.
Aon mhaidín amháin, thug Murchadh Mór cupán do Mhurchadh Bheag, agus arsa
seisean, "Gabh amach 'un na coilleadh, agus cruinnigh lán a' chupáin de
shubh-craoibh damh." Thóg Murchadh Beag a' cupán, agus d'imthigh sé 'un na
coilleadh. Chruinnigh sé na subh-craoibh, agus thug aghaidh ar a' bhaile.
Ach caidé tháinig air ach cioth fearthanna, agus chuaidh sé isteach faoi
chrann le foscadh 'fhagháil.
Nuair a bhí sé annsin, thúsaigh sé a dh'amharc ar na subh-craoibh
milse 'bhí sé ag iomchur 'na' bhaile chuig Murchadh Mór fallsa. Bhuail
cíocras é. D'ith sé… d'éirigh an cíocras ní ba mhó, d'ith sé
subh-craobh amháin, d'ith sé an dara cionn, chuaidh sé ó'n bheagán go
dtí an mórán, agus fá dheireadh d'ith sé suas a rabh ins a' chupán.
Thug sé aghaidh annsin ar a' bhaile agus thug a' cupán folamh do
Mhurchadh Mhór. D'amharc Murchadh Mór air agus d'athain sé i gceart go
rabh subh-craoibh ann. Duine dubhrúnta mall-fhoclach a bhí ann, agus
níor dhubhairt sé dadaí.
Ar maidín lá thar n-a bhárach thug sé 'n cupán do Mhurchadh Beag
arís, agus thug sé 'n t-ordughagh céanna dó. Thug — d'imthigh an fear
beag 'un na coilleadh, chruinnigh sé na subh-craoibh, thug sé aghaidh ar
a' bhaile, ach tháinig cioth fearthanna air, agus chuaidh sé isteach
faoi'n chrann chéanna le foscadh 'fhagháil.
Nuair a bhí sé annsin, thúsaigh sé a dh'amharc ar na subh-craoibh
'bhí sé ag iomchur 'na' bhaile chuig an fhallsóir mhór, d'ith sé
cionn amháin, d'ith sé an dara cionn, agus fá dheireadh d'ith sé suas
a rabh ins a' chupán.
I n-áit é a ghabháil arais 'un na coilleadh annsin fá choinne
tuilleadh, thug sé aghaidh ar a' bhaile. Thug sé 'n cupán do Mhurchadh
Mhór. D'amharc Murchadh Mór air agus d'athain sé i gceart go rabh
subh-craoibh ann, ach duine dubhrúnta mall-fhoclach a bhí ann agus níor
dhubhairt sé dadaí.
Ach ar maidín nuair a ghlac Murchadh Beag a bhricfeasta, labhair a' fear
mór leis arís. "Gabh amach 'un na coilleadh inniu," deir sé, "agus
cruinnigh lán a' chupáin de shubh-craoibh damh. Ach bíodh 'fhios agat-sa,
má ghnídh tú mar rinne tú inné agus athrú inné, go bhfuil tú ag deireadh
do chúrsa."
"Bhuel," arsa Murchadh Beag, "glacfaidh mé bricfeasta maith, ní dheánfaidh
mé ath-bhricfeasta." Rinne sé sin, agus d'imthigh sé 'un na coilleadh.
Chruinnigh sé na subh-craoibh, agus thug sé aghaidh ar a' bhaile. Ach go
mí-ádhamhail dó féin, tháinig cioth fearthanna air ins an áit chéanna agus
chuaidh sé isteach faoi'n chrann chéanna le foscadh 'fhagháil.
Nuair a bhí sé annsin thúsaigh sé a dh'amharc ar na toradh mhilis.
Dar leis féin, "Íosfaidh mé cionn amháin. Ní chrothnóchaidh sé
é an oiread sin." D'ith sé cionn amháin. Dar leis féin, "Íosfaidh
mé dhá chionn eile agus tiocfaidh mé le sin." D'ith sé an dá chionn
eile, ach bhí an cíocras a' méadughadh ar fad, agus i ndeireadh na
dála, d'ith sé suas a rabh ins a' chupán.
Annsin thug sé aghaidh ar a' bhaile. Bhí fearg iongantach ar Mhurchadh
Mhór agus deir sé le Murchadh Beag, "Cuirfidh mé 'un báis thú anois.
Ní leigfidh mé níos mó leat. D'fhuiling mé ró-fhada uait ach anois
cuirfidh mé 'un báis thú." Ní thearn a' pánaidhe mór dadaí ach
bior iarainn a chur isteach ins a' teinidh go rabh sé dearg te. Annsin
dhóigh sé 'n dá shúil i gclaigeann Mhurchaidh Bhig.
Nuair a bhí an méid sin deánta aige, "Anois," deir sé leis an fhear
bheag, "fágaim thú ins a' tsean-chill sin thall. Ní rabh duine
'r bith istigh annsin nach rabh marbh ar maidín." —
Ar a scríobhadh ón ath-innse:
Ní hann dó, cionnas, is dóiche, go rabh an scéal i gcló ag an chainnteoir cheana féin. Seo annseo an leagan a bhí i gcló in Sinn Féin in 1924 — dearc
nóta 1 thíos. Níl annseo ach an méid den scéal a bhí i gcló sa chéad chuid, ar 29/03/1924, ach cheana féin is mó é ná an méid a tógadh ar an phláta.
Bhí Murchadh Mór agus Murchadh Beag
an-mhuinnteardha dhá chéile, agus bhí an
bheirt 'na gcomhnuidhe ins an toigh amháin.
Bhí Murchadh Mór 'na phánuidhe mór láidir,
agus chioinnigheadh sé Murchadh Beag bocht
i hcomhnuidhe faoi n-a smacht. Aon mhaidean
amháin thug Murchadh Mór capán do Mhur-
chadh Beag, agus arsa seisean:—
"Imthigh 'un na coilleadh, a's cruinnigh
lán an chapáin de shugh-chraobha' domh."
Ghlac Murchadh Beag an capán agus ar
shiubhal leis. Chruinnigh sé na sugh-chraobha,
a's thug a aghaidh ar an bhaile. Acht ní
dheachaidh sé i bhfad go dtáinig cioth fear-
thanna air. Bhí crann mór darach ar thaoibh
an bhóthair, agus chuaidh Murchadh Beag
asteach faoi le fasgadh 'fhaghail. Nuair a
bhí sé tamall annsin rinn sé suas a intinn
go mblasfadh sé cuid de'n toradh. Thóg sé
sugh-chraobh amháin a's d'ith sé é. Bhí sé an-
mhilis. D'ith sé ceann eile annsin, agus
i ndeireadh na dála d'ith sé suas a raibh
ins an chapán. I n-áit tionntódh ar ais 'un
na coilleadh, agus tuilleadh a chruinniughadh
ba h-é an rud a rinn Murchadh Beag an
capán folamh a iomchar a bhaile chuig
Murchadh Mór. D'amharc Murchadh Mór
ins an tsoitheach, agus ní luaithe d'amharc
'ná d'aithin sé go raibh toradh ann an lá
sin. 'Siúd a's go raibh fearg mhór air
níor dhubhairt sé dadaidh, nó duine mall-
fhoclach dúrúnta do bhí ann. Ar aidin lá
ar n-a bhárach thug Murchadh Mór an capán
ceudna do Mhurchadh Bheag aríst, agus
d'orduigh dó imtheacht amach 'un na coilleadh
agus lán an chapáin de shúgh-chraobh a thabh-
airt chuige. D'imthigh an fear beag leis,
chruinnigh sé na sugh-chraoibh, a's annsin
thug a aghaidh ar an bhaile. Acht d'éirigh an
spéir dorcha i dtobbaine, thúsuigh an
dortadh, a's b'éigean do Mhurchadh Bheag
dhul asteach faoi 'n chrann cheudna an áit
a raibh sé an lá roimhe. Nuair a bhí sé ar
an fhasgadh thúsuigh sé a dh'amharc ar an
toradh mhilis a bhí sé ag iomchar 'un an
bhaile chuig Murchadh Mór fallsa. Dar leis
féin, "Íosfaidh mé ceann amháin, acht
tiocfaidh mé le sin." D'ith sé an ceann
amháin, agus le sin mheuduigh a chíocras.
D'ith sé ceann eile, agus ceann eile, agus
ceann eile. Chuaidh sé ó'n bheagán go dtí
an mórán, agus ba h-é an deireadh do bhí
air gur ith sé suas a raibh ins an chapán.
Annsin thug sé an soitheach folamh 'un an
bhaile chuig Murchadh Mór. B'fhurust aithne
go raibh fearg sgannruightheach ar an
phánuidhe mhór nuair a chonnaic sé an capán
folamh, acht chár dhubhairt sé dadaidh. Bhí
go maith a's ní raibh go h-olc; ar maidin
lá ar n-a bhárach thug Murchadh Mór an
capán do Mhurchadh Bheag an tríomhadh h-uair
a's arsa seisean: "Gread leat 'un na
coilleahd anois chomh tiugh geur a's thig
leat, agus cruinnigh lán an chapáin de shugh-
chraobh. Ná bí i bhfad ar an bhealach, agus
ná déan mar rinne tú indé agus athrughadh
indé. Má ghnídh, ní rachaidh sé leat, a's
béidh tú ag aithrighe an dá lá a bhéas tú ar
an tsaoghal."
Dubhairt Murchadh Beag go ndéanfadh sé
mar h-orduigheadh dó, agus ghlac sé breic-
feasta maith de bhrachan min' coirce a's
bainne milis ar eagla go dtiocfadh ocras
air. D'imthigh sé 'un na coilleadh annsin.
Bhí na sugh-chraobha fairsing agus ba ghoirid
go raibh an soitheach lán ag Murchadh. Ní
dhearna sé moill ar bith, acht thug a aghaidh
ar an bhaile. Bhí an mío-ádh a's an tub-
aiste roimhe, agus nuair do bhí sé ag 'ul
thart ag an chrann darach thoisigh an bháis-
deach a's an dórtadh. Aindeoin go raibh
intinn agus rún ag Murchadh an baile a
bhaint amach chomh tiugh geur a's thiocfadh
leis, ní raibh anonn nó anall ann anois,
acht dhul ar fhasgadh. Asteach faoi'n chrann
leis agus shuidh síos. Sul a raibh sé ann-
sin i bhfad thúsuigh sé a dh'amharc ar an
toradh mhilis do bhí ins an chapán. Dar leis
féin, "Íosfaidh mé ceann beag amháin
agus tiocfaidh mé le sin." D'ith sé ceann
amháin: bhí sé an-mhilis. I gceann tamaill
d'ith sé ceann eile; bhí an dara ceann
seacht n-uaire ní ba mhilse. Chuaidh sé ó'n
bheagán go dtí an mórán agus fá dheireadh
thall d'fholmhuigh sé an capán. Annsin thug
sé an soitheach folamh 'un a' bhaile chuig
Murchadh Mór. Bhí fearg chreathnuightheach
ar an fhear mhór, agus thúsuigh sé ag cur
i dtíortha.
"A shomacháin an chíocrais," arsa seis-
ean, ag fagháil gream' muineáil ar an
fhear bheag. "Tá tú ag deireadh do
chúrsa, agus gheobhaidh tú an íde is airidh
ort."
Annsin chuir Murchadh Mór bior iar-
ainn asteach ins an teinidh go dtí go raibh
an bárr dearg-the, agus dhóigh sé an dá
shúil i gcloigeann Mhurchaidh Bhig.
"Bheurfaidh mé do rogha-bás duit
anois," arsa seisean.
"Bhal," arsa Murchadh Beag, "tá sean-
teach adhraidh shiar annsin, agus ní raibh aon
duine loitte a chaith oidhche ariamh ann nach
rabh marbh ar maidin. Fág ann mé a's tá
tú réidh liom."
Thóg Murchadh Mór Murchadh beag ar a
mhuin, a's d'iomchar go dtí an sean-
teach adhraidh é an áit ar chuir sé i bhfolach
i gcoirnéal dhorcha é i gcúl carnáin de
shean-adhmad, a's d'fhág annsin é. Bhí
Murchadh Beag ins an choirnéal i bpéin
agus i leath-trom go dtáinig an meadhon
oidhche. Ar bhuille a dó dheug mhothuigh sé
an sgeamhlach a's an tamhach táisg sgáth-
mhar amuigh a's astigh a's thart timcheall,
agus goidé tháinig asteach acht sgaifte
de chataibh fiadhaine, agus bhí órdlach d'ion-
gain ar iorball 'ach cait aca. Thúsuigh na
cait uilig do chainnt a's do chomhrádh.
Shuidheadar uilig thart ar an urlár, a's
thúsuigh an choimhlint a's an iompairc
eatorra, mar thoisigheas eadar shean-
doainibh, cia d'innseochadh sgeul. Chuaidh
sé ó phisín go pisín, agus ó chat go cat,
agus fá dheireadh tháinig sé 'fhad le sean-chat
mhór riabhach; agus ní raibh cur suas aici
dó. Chuimil sí a cuid feusóige, chraith sí í
féin, a's thúsuigh sí do sgeulaidheacht.
"Is fada ar an tsaoghal seo mé," arsa
sise, "agus tá an sgeul is iongantaighe
agam dár chualaidh cluas ariamh. Acht chár
cheaduighthe liom ar ór na cruinne go
mbéadh duine ar bith de'n chineadh daonnda
ag éisteacht liom. Mar sin de, sul a
dtoisighidh mé caithfidh sibh rása a thabh-
airt thart amuigh a's astigh ar eagla go
mbéadh aoinneach ar amharc nó ar éisteacht.
Annsin cuirfidh mé rún orraibh uilig."
Nótaí:
0. Other transcriptions of this track:
Róise Ní Bhaoill, Ulster Gaelic Voices (2010) pp 118–23 (orthographic, English translation)
Acadamh Ríoga Éireann, http://doegen.ie/ga/LA_1249d1
(orthographic, English translation)
1. Other versions from the present speaker:
• Sinn Féin, 29/03/1924, 05/04/1924 agus 12/04/1924 — dearc faoi "Ath-innse" os a chionn seo
• Séamus Ó Néill (S.M.), "Béaloideas Uladh", Irish Independent 17/03/1932, p 4, from the present occasion.
See also Nollaig Mac Congáil and Ciarán Ó Duibhín, Glórtha ón tseanaimsir (2009) pp 33–5.
• An tÁrd-Léightheoir Gaedhilge II (1939) pp 44–56
• Cnuasacht Céad Conlach (1989) pp 130–8
2. Other versions include:
• "Tadhg agus Taidhgín" in Pádraig Ó Baoighill, Faoi Scáth na Mucaise (2005) pp 138–42 (Árd a' Rátha)
3. A different story of Murchadh Beag and Murchadh Mór ("tuagh a bhainfeadh slat, slat a sgiúrfadh Murchadh Beag a d'ith mo chuid subhcraobh"):
• Seosamh Laoide, "Murchadh Beag agus Murchadh Mór" in Irisleabhar na Gaedhilge 8–9:106 (5/1899) pp 359–61; also in
Cruach Chonaill (1913) pp 86–91 (Na Gleanntaí)
• Tomás Ó Cillín, "Murchadh Beag agus Murchadh Mór" in Béaloideas 4 (1933–4) pp 201–3 (Maol Raithnighe)
• Mícheál Ó Flaithfhile, "Dhá Sgéal le hAghaidh na bPáistí: 2, Mionn agus Mionnachar" in Béaloideas 5 (1935), pp 87–91 (Béal Cláir, Co na Gaillimhe)
• Stockman & Wagner, "Contributions to a study of Tyrone Irish", Lochlann 3 (1965) pp 43–236 @ 233 (Tír Eoghain)
• Marcas Ó Murchú, "Murchadh Mór agus Murchadh Beag" in An tUltach (3/1986) pp 7–8 (An Dubhchoraidh)
This sound file is the property of the Royal
Irish Academy, Dublin.